Participatie vindt plaats op initiatief van de overheid of op initiatief vanuit de samenleving. Op hoofdlijnen is er onderscheid te maken in vier vormen van participatie:
Participatie bij beleidsvorming, overheidsplannen, uitvoeringsprogramma’s en projecten
Burgers, bedrijven en organisaties dragen bij door mee te doen aan consultaties of door een mening in een zienswijze te geven. De inbreng kan bestaan uit het formuleren van problemen, bedenken van creatieve oplossingen en hulp bieden bij de afweging van die oplossingen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in door de overheid georganiseerde overleggen, burgerpanels of digitale consultatierondes, of door de burger die een zienswijze indient.
Maatschappelijke initiatieven
Er komen ook initiatieven uit de samenleving los van een overheidsplan of besluit. Vaak ontstaan uit de betrokkenheid van burgers bij een maatschappelijk probleem. De overheid kan de initiatiefnemers ondersteunen en faciliteren door bijvoorbeeld te helpen met kennis, een netwerk of fiscale stimulansen. Deze overheidsparticipatie in maatschappelijke initiatieven, wordt ook wel 'de energieke samenleving', 'doe-democratie' of 'actief burgerschap' genoemd.
Samenwerking tussen maatschappelijk initiatiefnemers, partijen uit de samenleving en de overheid
Bestuurders, ambtenaren, burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties kunnen ook besluiten om samen te werken bij een project of initiatief. Zo'n samenwerking vindt plaats vanuit een gedeeld eigenaarschap en gelijkwaardige posities, taken, rollen en verantwoordelijkheden.
Maatschappelijke initiatieven als reactie op overheidsplannen
In dit geval neemt de overheid een initiatief waar de samenleving het niet mee eens is. De samenleving komt als reactie met een alternatieve oplossing om te voorkomen dat een voor (een deel van) de samenleving onwenselijk alternatief wordt uitgevoerd.
Lees ook: Energieke samenleving
Code maatschappelijke participatie
De Tweede Kamer heeft in debat met de minister van Infrastructuur en Milieu en door het indienen van moties het belang onderstreept van maatschappelijke participatie. Dit belang is verwoord in de Code Maatschappelijke Participatie die gebruikt wordt voor met name MIRT-projecten.
Lees ook: Code maatschappelijke participatie bij MIRT-projecten